Munduarekiko ikuskera eta norberaren aldartea astez aste aldatuz doazen garai honetan, zaila da ezer esatea denboran irauteko bokazioaz.

Dena den, ulertu behar dugu ekimen honen bultzatzaileek horixe bera bilatu dutela, hain zuzen: ezgaitasunen itsasoan murgiltzen garen une honetan, eta iparrizarra ortzaldean desagerturik dagoenean, nolabaiteko sestantea eskaintzea.

Hala bada, ezertaz eta inorez seguru egon gabe, burutazioak baino bihozkadak aginduta, lerro hauetan garatuko ditut garaiok sorrarazten dizkidaten hausnarketak. Hausnarketak ala desirak. Nola bereiztu batzuk besteengandik!

Pandemia hau ez da mendebaldeak bizi izan duen lehena, aurreko mendeetan ere pandemia ugariak eta hilgarriak izan direlako. Pandemia hau ez da, halaber, gizatalde honek pairatu duen lehena, Hiesa (1981etik), SARS mota ezberdinak (2002tik) eta ebola (2014tik) ezagutu izan ditugulako azken 40 urteetan.

Baina lehena da hainbat arlotan. Batetik, sinkronikoa izan da planeta osoan epe laburrean, bizpahiru hilabetean mundu osora hedatu baita. Bestetik, informazioa hedatzeko inoiz ez bezalako baliabideak daude eta, egia bada ere lurraldearen arabera euskarri teknologikoak desigoalak direla, munduan ia-ia ez dago lekurik non norbanako batek ezinezkoa duen sarera konektatzea.

Hedapenak egiten du berezi pandemia hau: lurraldeari begirako hedapenak eta informazioa gizabanako bakoitzarengana helarazteko ahalmenak.

Noizbait sentitu izan badugu Marshall McLuhan soziologoak Gütenberg Galaxian azaldu zuen “herrixka globalaren” kontzeptua, martxotik honako hilabeteetan izan da, eta kontuan hartu behar da 1962 urrun hartan oraindik ez zela existitzen interneta, 1983ra arte ez baitzen sortu lehen zerbitzaria.

Pandemia honen ezaugarri globalak krisia sorrarazi du hainbat arlotan. Ezbairik gabe arlo ekonomikoan baina, baita ere, arlo pertsonalean: balore-eskala irauli egin da, ahultasunaren eta ziurtasun ezaren sentsazioak nozitu ditugu eta babesgabe ikusi dugu gure burua arlo pertsonalean eta kolektiboan, ikusezina den mehatxu baten aurrean. Konturatu garenean uste baino kalteberagoak garela eta egun batetik bestera zerteza guztiak desager daitezkeela, muinera jo dugu, mamira, edozein istripuren ostean bizitza hankaz goratu ondoren funtsezko den gutxi horretara, eta ikusi dugu zein sinplea den egiatan axola zaiguna: norberaren eta maite ditugunen osasuna eta ongizatea. Besterik ez. Hori da oinarri-oinarrizkoa. Gainontzekoa bigarren mailakoa da balore-eskala berrian. Egunerokotasunean hain garrantzitsuak ziren hainbat gauza, hutsalak ez badira ere, bigarren mailara jaitsi dira krisialdian. Lehena lehenengo, eta, gero, gainerakoa.

Begi bistakoa da gauzak ez direla berdin ikusten krisialdi betean egon ala larrialdi egoeratik ateratakoan, martxoaren 13tik 100 egun baino gehiago bete diren honetan. Normaltasunera bueltatu nahiak itzal ditzake konfinamenduan piztutako ideia eraldatzaileak. Baina konbentziturik nago isolamendu garaian egindako hausnarketek nolabaiteko arrastoa utzi dutela norberaren baitan, sakontasun ezberdinetako mailetan, eta intentsitate ezberdinarekin.

Azaleko maila batzuetan erraza da ikustea zer nolako arrastoa utzi duen konfinamenduak: senideak eta adiskideak ikusteko premia, etxeko espazioak etxekideen jarduerari egokitzeko beharrizana, auzoko dendetan erosteko konpromisoa, garraiobide alternatiboak erabiltzeko kontzientziazioa eta oporrak beste modu batera antolatzeko apeta.

Esan bezala, azalekoak dira aztarna hauek, baina zantzua ematen dute nolako aldaketa jazo den giza-kolektiboaren balore-eskalan, eta interesgarria da, kontsumo-ohitura txikiek aldaketa handiak eragiten dituztelako kosmos sozio-ekonomikoan.

Egia da –larrialdi egoera amaitu berritan– pertzepzioa dela jendeak “ahaztu” nahi dituela etxean emandako hilabeteak eta premiaz ari dela aurreko bizimoldera bueltatu nahian, beren “bizitza berreskuratu” nahi duelakoan epe laburrean. Itxuraz hala da. Baina ez da guztiz egia.

Lehena lehenengo, eta, gero, gainerakoa. Irakasgai kolektiboa izan da. Eta lehena da norberaren eta maite ditugunen osasuna eta ongizatea bermatzea, diogun bezala.

Abiapuntu horretatik abiatuta, egin dezagun irakurketa politikoa. Zer da garrantzitsuena kolektibo batentzat eta zeri begiratu behar lioke kolektiboak, edo gizataldeak, antolaketa politikoa eratzeko orduan? Norberaren eta gainerakoen osasuna eta ongizatea. Besterik ez. Sinplea da.

Uste dut Kant izan zela zioena maite, gehienez, dozena bat edo bi dozena pertsona maite ditugula eta beste guztiak (munduan diren 7.000 milioi pertsona) ezin ditugula maite izan, eta maite ez ditugun horiekin elkar bizi ahal izateko, morala behar dugula. Moralari esker, argi ezarri daiteke zer dagoen ondo eta zer ez, zer den onargarria eta zer deitoragarria, zein den araua eta non dagoen muga.

Kantek argi zioen moralak koordenatu espazio-tenporalak dituela, hau da, garai bati eta leku bati lotuta dagoela, eta moralaren azterketa egiten dugunean, begiratu behar diogula garaiari eta lurraldeari bi koordenatu horiek aldatuz gero, irizpide moralak ere aldatuko direlako. Hori da Moralaren Genealogiaren printzipio garrantzitsuena: etika ez bezala, morala aldakorra da, unean unekoa, ezberdina lekuaren eta garaiaren arabera.

Covid-19aren eskutik 2020an nozitu dugun krisiak ez ditu aldarazi koordenatu espazio-tenporalak, egia da. Garai berean gaude (hilabete gutxiko epeaz ari gara) eta espazioa ere ez da aldatu, (inora ez gara mugitu), baina pandemiak badu, izan, balore moralak eraldatzeko gaitasunik, baldin eta badago eraldaketarako borondate argirik, berariazkorik. Krisiak ez du, berez, indar eraldatzailerik. Krisia pizgarria izan daiteke, bultzagarria, baina ez da nahikoa, ez du behar adinako indarrik, eraldaketa ez datorrelako baldintza objektiboetatik, subjektiboetatik baizik.

Ideia batek behar du pertsona batek, edo batzuek sostenga dezatela. Nadine Gordimer idazle hegoafrikarrak zioen moduan, “ideiak ez dira bizi pertsonetatik kanpo”. Pertsonak dira ideiak egikaritzen dituztenak, ez alderantziz.

Gertakizun batek, edozein gertakizunek, berebiziko garrantzia eduki dezake pertsona batentzat eta hutsala izan hurkoarentzat. Gertakizunaren garrantzi objektiboa erlatiboa da, eragin handiagoa baitauka nola “bizi” duen bakoitzak gertatu zaiona, gertatutakoak egiatan duen garrantzi objektiboa baino. Pertsona batzuk interpelatuta senti daitezke eta estutasunez bizi jazoera. Beste batzuek, ordea, modu pasiboan bizi dute, “beraiei” ezer esango ez balie bezala.

Eraldaketa suerta dadin, ezinbestekoa da gertakizuna barnetik bizitzea, interpelatuta sentitzea, krisiak eragindako herstura barneratzea eta horri aurre egiteko determinazio hartzea. Indibiduoa subjektibatu egiten denean bihurtzen da subjektu, erabaki-hartzaile, elementu aktibo. Bitartean, indibiduoa dugu, ezarrita dagoen sistemari men egingo diona.

Krisia eraldatzailea izan dadin ezinbestekoa bada ere norbanakoa indibiduo izatetik subjektu izatera pasatzea, subjektu bakar batek nekez lortuko ditu aldaketok, bultzada kolektiboa izan ezean. Kolektiboak bere egin behar luke aipatu leloa (“norberaren eta gainerakoen osasuna eta ongizatea”), eta helburu bihurtu.

Hitz batean esanda, indar eraldatzailea suertatzeko, lehenik subjektu batzuek determinazioa adierazi behar dute aldaketa gerta dadin, eta ondoren (edo batera) kolektibo batek bere egin behar du aldaketarako grina. Erabakiak indibidualak dira, gizabanako bakar batzuenak, baina erabakiok aurrera eraman daitezen eta sistema sozio-politikoa alda dezaten, proiekzio kolektiboa behar dute.

O Captain my Captain! Our fearful trip is done dugu Walt Whitman-en poema baten hasiera, eta Peter Weir zinegileak lelo bihurtu zuen Dear Poets Society pelikulan, 1989 urtean. Gizarte zanpatzaile eta itogarrian, gazte batek kuraia nahikoa biltzea lortzen du aurre egiteko ikastetxe baten agintekeriari, eta gazteak egindako keinu ausartak lortzen du gainerako kideen babesa eta elkartasuna. Halaxe sortzen dute matxinada eta ezarritako boterearen aurkako altxamendua, batek hasi eta gainerakoek segituta. Gazteak mahai gainera igotzen du, O Captain my Captain! aldarriaz, eta gainerakoek ere lelo bera errepikatzen duten mahai gainera igota.

Zer behar da, baina, indibiduo bakar baten keinu ausartak eragiteko kolektibo batean? Nola eragin dezake taldean? Lehenik eta behin ezin mintza gaitezke, dagoeneko, indibiduoaz, ausardia biltzeko prozesuak subjektibatu duelako gizabanakoa. Prozesuari esker, adore bihurtu du krisiak eragin dion mina. Hartu duen zartadak ez du gerarazi eta, paralizatu ordez, bultzada bilakatu zaio. Beldurrari beldurra galtzen zaionean, ez dago indarrik subjetu baten determinazioa geraraziko duenik.

Determinazioa, beraz, norberarena da. Baina, ezin ahaztekoa da mugimendu sozialek jarduera kolektiboak behar dituztela. Aitzindariak nola krokatuko du taldea? Nola sozializatu du bere determinazioa?

Denboran iraungo duen eraldaketak behetik gorako prozesua behar du izan, eta behetik sor dadin, ezinbestekoa da aurreko sistemari astinaldia ematea, kontzientzia kolektibo berria eraikitzea. Geldoa izaten da, oso, kolektiboen kontzientzia-aldaketa. Balore-eskala irauli beharra dago. Jendartean hedatu behar da balore berria eta eremu berriak bereganatu, aintzindariengandik haratago. Eta, hala ere, oraindik ez da nahikoa. Balore berria partekatua izan arren, gauzatu ere gauzatu behar delako.

Sarri askotan ikusten dugu gizarte baten baloreak, zabalak eta aurrekoiak direla izan daitezkeela, ustez, baina praxiak atzerakoiak direla. Ahoz bada ere, berdintasunaren eta ekologismoaren aldeko aldarria egiten dute hiritar gehienek eta arrazakeria eta bazterkeria deitoratzen dute, hitzez, bai, baina egunerokotasunean arrazistak eta klasistak izaten segitzen dute beren jardunean, eta botoa emateko orduan, batere berdinzaleak eta ekologistak ez diren alderdiei ematen diete botoa.

Kolektiboen jardueraz ari garenean, beraz, bi fase bereiz daitezke. Batetik, zer den ustez onargarria. Bestetik, nola eraman praktikara dagoeneko onargarritzat hartzen dena. Adibide bat emateko, onargarria izan zenetik emakumeek botoa ematea, edo arraza ezberdineko kideak ezkontzea, edo homosexualek beren izaera publikoki agertzea, egitate hauek guztiak ohikoak (eta gauzagarriak) izan arte, urteak joan ziren eta abangoardia batek borroka latza egin behar izan zuen aldarrikapenok lortzeko.

Lehen fasea dugu kontzientzia kolektiboa aldatzea, status quo aldagarria izan daitekeela atzematea, gauzak beste modu batera egin daitezkeela sinistea. Eta, bigarrena, aldaketok egikaritzea.

Pandemiak ekarri duen krisiak errealitatearen perzepzioan eragin du eta ikusmoldea aldarazi digu: irauli egin ditu kontsumo-ohiturak, gizarte indibidualistaren baloreak kolokan jarri ditu, kapitalismoaren zekenkeria agerian utzi du, eta begi bistan gelditu da karitateak ezin duela ordezkatu justizia soziala. Tiritaren bidez ez dira osatzen minbiziak. Estaldurak ez du desagerrarazten zuloa. Nabarmen gelditu da, dagoeneko, azaleko irtenbide arinak eta merkeak ez direla aski eta buelta eman behar zaiola, errotik, gizartearen antolaketari, eznahikoa baita ustezko ongizatearen gizartea gaur egungo estatu kapitalistetan.

Pandemiaren bitartean ikusi dugu kapitala osasunaren gainetik jarri dela. Ikusi dugu, izuaz, produktiboak ez diren pertsonek ez dutela truke- balorerik, helduegiak direlako (nagusien egoitzetan hiltzen utzi dira) ala gazteegiak direlako (jolasguneen itxiera luzatu zaie begirunetik gabe). Produktiboa ez den oro bazter utzi da, pertsonak izan (nagusiak eta haurrak) edo jarduerak izan (hezkuntza eta kultura). Lehentasuna izan dute dirua sortu dezaketen langileak eta jarduera ekonomikoa berbizten zuten arloak (industria, ostalaritza eta merkataritza) eta espazio zabalagoak zituzten eremuak eta, beraz, pertsona kopuru handiagoak har zitzaketen aretoak (liburutegiak, museoak, zine aretoak) azkenak izan dira zabaltzen.

Kapitalean oinarrituta dagoen sistemak agerian utzi ditu josturak, desorekak, injustiziak, lehentasunak, premiak. Eta agerian geratutakoa ez da ikusteko polita, batez ere ozen eta harrosko aldarrikatzen dutenentzat zein gizarte aurreratua eta babeslea dugun, aldarrikapen hori ez baita batere sinesgarria. Gizarte aurreratu batek, egiatan aurreratuak, ez ditu instituzionalizatzen desoreka sozialak. Gizarte aurreratuak zaintzari ematen dio garrantzia, ez du zeken jokatzen zaintza-lanetan jarduten duten langileekin, emakumeak ia ehuneko ehunean. Gizarte aurreratuak babestu egiten ditu babesgabeak, aukerak ematen dizkio aukerarik ez duenari eta desoreka sozialak gutxitzen saiatzen da, kohesio soziala baita aurrerapen handiena, baita arlo ekonomikoan ere. Aurretik jakin bagenekien ere sistema kapitalistan nekez topatuko dugula kohesio soziala, orain begi bistan dugu.

Edozein gizatalderen muina da bilatzea, lortzea eta mantentzea taldekideen osasuna eta ongizatea (norberaren eta ingurukoen ongizatea). Helburu horri, eta bakarrik horri, bideratu beharko lizkioke bere ahalegin guztiak.

Subjektiboki bizi izan dugun desorekaren zartadari, botere politikoak soluziobideak eman behar dizkio, objektiboki. Erantzunak. Erantzun argiak, planifikatuak. Nola antolatu hezkuntza sistema ikasle guztiek aukera- berdintasuna izan dezaten, eskolan ala etxean. Nola zaindu nagusiak, baliabide ekonomikoak eduki ala ez, senitarteak inguruan izan ala ez. Nola bermatu edozeinek, eta guztiek, jasoko dutela arreta egokia osasunaren arloan. Nolako neurriak hartuko diren etxerik ez dutenek aterpea eduki dezaten, ogibiderik ez dutenek diru-sarrera jaso dezaten, eta inor ez dutenek konpainia izan dezaten. Ongizatea, norberarentzat eta gainerakoentzat, horixe behar luke izan kolektiboaren helbururik behinena. Gobernuek baliabideak jarri behar dituzte, baina inplikazioa kide bakoitzarena da.

Bidezkoa da, nola ez, agintariek eskatzea hiritarren konplizitatea, arauak errespetatzea eta aholkuei kasu egitea. Bidezkoa da, halaber, herritarrek gobernuei eskatzea entzule finak izatea, informazio zuzena ematea, zintzo jokatzea eta herritarren elkartasunezko ekimenak ez boikoteatzea. Zoritxarrez, EAEn ikusi dugu gobernuak muzin egin diola alderdien lankidetzari, informazio okerra eman duela musuko nahikorik ez zegoenean, auzolana zapuztu duela eta, gaindituta zegoenean, berriz jo behar izan duela auzoetako boluntariengana, enoratu duela EHUko zientzialariek egin duten ekarpen espontaneoa eta ez duela zintzo jokatu informazioa ematerakoan, azkenean, presio sozialak eraginda, informazio zabalagoa eta ugariagoa emateko behartuta egon den arte.

Leialtasuna eskatzeko, leial jokatu behar du norberak. Sinesgarritasun kontua da. Instituzioak konfiantzan oinarritzen dira: ordezkapenaren bidezko demokrazian, pertsona batzuei ematen diegu botoa gure ordez kudeatu dezaten eremu publikoa. Gure ordezkariak dira, gure izenean aritu behar diren agindupekoak. Ordezkari politikoek sarriegi ahanzten dute nork jarri dituen dauden lekuan eta zer egiteko dauden.

Herritarrek jakin badakite hau guztia, eta zintzotasuna eskatzen dute emandako konfiantzaren trukean. Ez dute nahi umetzat hartuak izatea, heldutasun nahikoa baitute egia jakiteko, eta egia jakin nahi dute. Jakin nahi dute, esaterako, zergatik uxatu den unibertsitate publikoak egin duen ekarpena eta, beste azalpenik eman gabe, zergatik eman zaien PCR proben produkzioa izaera publiko-pribatua duten bi enpresei, Gaiker eta Tekniker, biak EAJren kontrolpean.

EAEko gobernuak ez du jokatu leial eta zintzo, ez ditu onartu akatsak, ez ditu babestu langile publikoak, ez du lehenetsi zerbitzu publikoak eman lezakeen ekarpena. Eta, hala ere EAJk boto andana jasoko du uztailaren 12ko hauteskunde autonomikoetan. Irabazi, baina, Ignazio Loiolakoak irabaziko ditu hauteskundeak, larritasun garaian ez egin aldaketarik leloa gailenduko baita.

Hala ere, ez da hutsala hilabete hauetako irakaspena. Hazia erein da. Kapitalismoaren zekenkeriak erakutsi digun argazkia itsusia da, lizuna, krudela, irenstezina. Ez da posible “saltzea” gizartearen ongizatea ikusi ondoren nolako baldintzak bizi izan diren osasun publikoan, hezkuntzan eta nagusien zaintzan, ikusi ondoren zein hauskorra den sistema produktiboa, nolakoak diren beharginen lan baldintzak, kolektibo batzuen ezegonkortasuna, prekaritatea. Estali nahi izango da, jakina, areago hauteskundeen garaian baina, behin ikusita, ezin da enoratu kapitalaren miseria. Ezin da ahaztu. Herritarrek ez dute ahaztuko nolako gabeziak dituen ustez “ideala” den gizartea.

Eta berriz bueltatzen gara hasierara. Mugimendu kolektiboek eraldatuko dute gizartea, baina kolektibitateek gidaritza behar dute, determinazioz jokatuko duten subjektuak behar dituzte, krisitik adoretuta atera diren gizon-emakumeak. Ez gaitezen zain egon. Itxialdian ikasi dugu zeintzuk diren lehentasunak, zeri eman garrantzia, zein den balore-eskala, nola babestu gehien axola zaiguna: norberaren, maite ditugunen eta gainerakoen osasuna eta ongizatea.