1975, Baiona. Kazetaria eta idazlea da. Ekaitza astekarian kolaboratu zuen, eta 1999an hasi zen lanean Euskaldunon Egunkarian. Berrian jardun ondoren, gaur egun, Mondragon Unibertsitateko HUHEZI fakultateko irakaslea da.
Hauek dira bere saiakerarik ezagunenak: Iparretarrak, erakunde politiko armatu baten historia (2007, Gatuzain), frantsesera (2007, Gatuzain) eta espainolera (2010, Txalaparta) itzulia; eta Patxa. Besta bai, borroka ere bai (2010, Gatuzain).
Birikak hartzen ditu Covid-19 gaitzak, eritasunak larrienik jotzen dituen pertsonak hatsik gabe uzten ditu eta hainbat lagun, zoritxarrez, heriotzaraino eramaten. Pandemiak eragin duen itxialdi egoerak Euskal Herria eta euskal nortasuna itolarrian jarri ditu, Covid-19ak jo dituen eriak bezala. Batetik, itxialdi une gogorrenak eragin dituen kalteak daude. Baina hori hastapen bat baizik ez da, alerta egoera ez delako itxialdiarekin bukatu, neurri gogorrek hurrengo hilabeteetan iraunen dutelako. Hainbat zientzialariren ustez, ezin izanen da ekitaldi jendetsurik antolatu 2021 bukaerara arte gutxienez. Jendearen harat-honatak ere mugatuak izanen dira, etxetik ateratzeko baimena heldu ondoren ere.
Egoera horrek mundu guztian dauka eragina, bistan da. Eta litekeena da munduko potentzien arteko orekak aldatzea. Baina estatua indarrean daukatenek beren herri nortasunari eta izaerari eutsiko diote, krisi ekonomikoaren gainetik. Euskal Herrian, aldiz, gure estatua indargabetua izatearen eta bi estatu boteretsuren menpe egotearen ondorioak larriak izanen dira. Gure herriaren nortasunaren oinarriak gogorki inarrosten ari da krisi hau: Madrilen eta Parisen botere zentralizatzailearen eragina, poliziaren eta militarren boterekeria, Euskal Herri kontinentalaren eta penintsularraren arteko muga fisikoa gogortzea, informazioaren zatiketa eta desoreka, euskal kulturaren krisi larria eta euskararen bazterketa… Koktel ezin kaltegarriagoa gure herriaren biziraupenarentzat. Euskal Herriak Covid-19a dauka.
Covid-19aren sintoma guztiak dauzka gure herriak. Hasteko, sukarra, hala nola, polizien eta militarren nagusitzea eta mugen ixtea.
Azken urteetan ohituta geunden Hendaiatik Irunera, Saratik Berara edo Baigorritik Izpegira joaten, Baionatik Angelura, Bilbotik Barakaldora edo Iruñetik Noainera bezala. “Bezala”… ñabardura batzuekin. Ez Euskal Herria estatu libre bihurtu zelako, are gutxiago herri batu bat delako. Schengeneko akordioak ahalbidetu zuen aduana desagertzea, eta horrekin batera, teorian bederen, kontrolak. Ez da sekula hala izan, zubi edo mendate horietan beti egon direlako Frantziako Poliziarenak ez badira, Espainiakoarenak edo Guardia Zibilaren kontrolak. Hala ere, garai batez baino aiseago zen “muga” hori zeharkatzea.
Koronabirusaren krisiarekin, maiz aipatu da Espainiaren birzentralizatzea gertatu dela (Frantzian ez da gertatu, ezinezkoa baitzen lehen baino gehiago zentralizatzea). Zuzenagoa litzateke erratea bistan utzi duela non dagoen boterea, eta zein dagoen botere horren menpeko. Zentralismo horren ekintzetako bat izan da “mugak” ixtea. Ikusi ditugu argazkiak, Behobiako zubia guztiz hesituta. “Mugaz gaindiko langileentzat” sekulako traba da, Bera, Etxalar, Baztan, Urdazubi eta Zugarramurdiko auzapezek salatu duten bezala. Ekintza horrekin, Frantziak eta Espainiak beren kontrol eremua azpimarratzeaz gain –militarrak igorriz, egin duten bezala–, Euskal Herriaren batasunari, kohesioari eta izaerari egin diote eraso. Eta itxialdia gelditzeak ere ez du erran nahi alerta egoera kentzea eta “mugak” berriz irekitzea.
Alabaina, deskonfinamendua hasi zen maiatzaren 11n, mugimenduak errazago egiteko aukera zabaldu zen pixkanaka, baina Bidasoa eta Pirinioak zeharkatzeko pasabideak biziki murriztua izaten jarraitu du zenbait zubi eta mendatetan, eta erabat itxita beste batzuetan. Une batez aipatu zen Hego Euskal Herriko bat Ipar Euskal Herrira joaten bazen, berrogeialdian jarriko zutela; geroago argitu zen neurri hori ez zitzaiela aplikatuko Schengen eremuko herritarrei. Ondoren, Ipar Euskal Herritik Hego Euskal Herrira joaten direnentzako berrogeialdia iragarri zen. Bistan da, neurri horiek hartu zituztenek (Frantziako eta Espainiako gobernuek) ez zuten horrela formulatu, baizik eta berrogeialdia “atzerritik datozenei” jarriko dietela. Gipuzkoatik Lapurdira doan bat ez doa atzerrira, ezta ere Zuberoatik Nafarroa Garaira doana. Lapurditik Landetara doana atzerrira doa, edo Burgostik Arabara datorrena atzerritik dator. Legeak besterik dio, eta Covid-19aren krisiarekin gure herriaren zatiketa eta existentzia falta gogorki azpimarratu dizkigute.
Gisa berean, agintarien gomendioen edo eskaeren arabera, “barne turismoaren” garaia izanen da orain. Euskal Herriarentzat, ordea, gure barne turismoa mugatua da. Andaluziara joan daiteke Nafarroa Garaitik, Bizkaitik, Arabatik edo Gipuzkoatik; baina herrialde horietako herritarrak ez daitezke joan Zuberoara, Nafarroa Beherera edo Lapurdira. Aldiz, Paristik lasai etor daitezke Lapurdiko itsas bazterrera. Lehen ere barne turismo hori gutxi zabaldua zen, eta aiseago egiten ziren kilometroak “estatuaren” barnean, gure herriko hurbiltasunari iskin eginez. Eta neurri horien ondorioz, are gehiago azpimarratu da multzo berekoak direla madrildarrak eta donostiarrak, edo uztariztarrak eta paristarrak, baina ez direla multzo berekoak baigorriarrak eta gasteiztarrak.
Bigarren sintoma da gihar edo artikulazioetako mina. Zehazki, gure herriaren desegituraketa larria.
Mugen ixtearekin islatu den multzokatze hori egunerokoa bihurtu dute, berriz ere, hedabideek, eritasunari buruzko datu zaparrada geldiezinaren bitartez. Alegia, egunero badakigu zenbat hildako eta kutsatu berri dauden Frantzian, Espainian, Italian, Erresuma Batuan eta abar. Euskal Herriko datu zehatzak ezin batuz dabiltza euskal kontzientzia argiena duten hedabideak –besteei ez zaie inporta–, Frantziako zerbitzuek Ipar Euskal Herriko datuak ez dituztelako eman nahi, egon badaude ere. Beraz, kasu hoberenean, Hego Euskal Herriko datuak ematen dira bakarrik, eta, askotan, EAEkoak eta Nafarroa Garaikoak bereizten dira. ETBren politika makurragoa da: EAEko datuak ematen dituzte luze, gero beste tarte luze batean ari dira Espainiaz, eta, azkenik, Nafarroa Garaia aipatzen dute.
Datu politika horrekin, Euskal Herria herri gisa ez existitzeaz aparte, gure herria zapaltzen eta ukatzen duten estatuen erreferentzien arabera bizi gara. Batzuk sentitzen dira Espainiako datuen barne, beste batzuk Frantziako datuen barne. Ez dago Euskal Herriko argazkirik.
Ez da bakarrik grafikoetako hutsunearen arazoa. Itxura guztien arabera, Ipar Euskal Herria ez du gogor jo eritasunak; beraz, Hego Euskal Herriko datuetatik hurbil leudeke Euskal Herri osoko datuak. Baina, hori baino gehiago, Ipar Euskal Herriko datuen eskasiak (gutxi gorabeherako Frantziako mapa koloreztatu batez aparte) eragiten duena da, bertako biztanleentzat bereziki, ez jakitea ea kutsatze arriskua handia ala txikia den, ea ikaratuegi ateratzen garen erosketak egitera ala mehatxua lasaiegi hartzen ari garen…
Horrez gain, konfinamendua ez da berdin bete Ipar Euskal Herrian eta Hego Euskal Herrian; ezta deskonfinamendua ere (Nafarroa Garaiaren eta EAEren artean ere baziren ñabardurak). Zoritxarrez, neurri horiei buruzko informazioa desorekatua izan da gure komunikabideetan. Eusko Jaurlaritzaren eta Espainiako Gobernuaren arteko eztabaidak direla medio, gai horietan ere EAEko egoerak hartu du erabateko lidergoa. Eta oso gainetik aipatu dira Nafarroa Garaiko egoera eta, bereziki, Ipar Euskal Herrikoa. Informazioa tratatzerakoan, gure hedabideek ez dute jokatu, benetan, herri gisa eta herri ikuspegiarekin. Agenda instituzionalak hartu du gaina. Eta agenda instituzionalak gaina hartzen duenean, Euskal Herriak galtzen du, eta EAEtik kanpo dauden herritarrek informazio gutxiago daukate beren egoerari eta eskubideei buruz. Ipar Euskal Herrikoek informazioa nahi badute, Frantziako hedabideak jarraitu behar dituzte.
Hirugarren sintoma da, eztul lehorra. Kultura baldin bada herri baten ahotsa, Euskal Herriarena trabatzen du eztul latz horrek.
Aurreko biez gain, herri baten zutabea da kultura. Kulturak batzen gaitu, kultura da nortasuna ematen diguna. Baina muga administratibo gogortu horien kontrapisua izan litekeen arlo hori ere arriskuan dago.
Itxialdiak eragin duen krisi ekonomikoaren kezka maiz aipatzen da, eta, dudarik gabe, ondorio kaltegarriak izanen ditu gure herriarentzat. Baina erakunde publikoetatik adierazi den grina ekonomia produktiboari eta finantzen arloari buruzkoa izan da, nagusiki. Gutxi kezkatu dira kulturaren ekonomiaz. Eta hor dago herri gisa daukagun beste mehatxu bat.
Kultura beharrezkoa da gizarte baten osasunerako, hala nola ezagutzan hazteko, pertsonen pentsamendua eta kritikotasuna garatzeko, kolektiboki antolatzeko, elkarrekin gurutzatzeko eta sozializatzeko. Kultura osasungarria da pertsonentzat, herri batentzat, eta baita ere herri horren egoera ekonomikoarentzat. Kultura gutxiesten den lekuan, herritar akritikoagoak daude, demokrazia ahulagoa da. Herrialde batzuetan garrantzia ematen zaio kultura sostengatzeari, sektore ekonomiko garrantzitsua eta aberastasun sortzailea izateaz aparte, herritarren hezkuntza hoberako ezinbesteko tresna delako.
Euskal Herrian, euskal kultura, lehendik ere egoera ahul, gutxitu eta prekarioan zegoena, larrialdi ikaragarri batean dago, pandemia honen ondorioz. Eta badirudi erakundeen lehentasunetatik urrun dagoela beste sektore batzuetarako iragarritako milioiak ematea kultura salbatzeko.
Langileen osagarriaren kezkaren gainetik, lantegiak ixtearen kontra zeuden patronala eta patronalaren sokako politikariak; eta lantegiak itxi diren leku eta garaietan, itxialdi laburra izan da. Haatik, zinema gelak, antzokiak edo kontzertu gelak ezin izanen dira ireki, jaialdiak eta abar ezin izanen dira antolatu oraino nork daki zenbat hilabetez! Bertsolariak langabezian daude, bertso-saiorik gabe eta, beraz, irabazpiderik gabe. Antzerkitik bizi direnen egoera antzekoa da. Kantariak isilik daude. Liburutegiak eta liburu-dendak itxita, liburu azokak ezeztatuta, argitalpen zerbitzuak geldirik, udaberrian atera behar ziren liburuak argitaratu gabe, eta udazkenekoez duda anitz… Nolakoa izanen da geldialdi luze horren biharamuna euskal literaturarentzat, musikarentzat, bertsolaritzarentzat eta abar?
Kultura oro har dago krisian. Ez bakarrik euskal kultura. Egia da. Baina krisi honek are bortizkiago jotzen ditu kultura gutxituak. Jendeak kultura kontsumitzen jarraitzen du, ekoizpen berriak geldirik izan arren. Ikus-entzunezko produktuak heltzen zaizkigu, telebistatik edo streaming plataformetatik, liburu elektronikoak deskargatu litezke, musika entzun liteke… Eta kulturaren supermerkatu birtual horretan, euskararen lekua ñimiñoa da. Dozenaka edo ehunka film edo serie edota milaka liburu dauzkagu eskuragarri. Eta euskaldunek ere ikusten ditugu mundu osoan ikusten diren saio berak. Ez dira euskaraz bikoiztuak, eta euskarazko azpitituluak ere ez dira eskaintzen plataforma horietan. Frantsesez edo espainolez idatziak edo hizkuntza horietara itzuliak diren liburuak irakur ditzakegu, aise. Eta hori da laugarren sintoma: karkaxaren ekoizpena.
Euskal kulturak jasan duen geldialdi luze hori sekulako ostikoa da gure sortzaileentzat, kulturatik bizi diren langile eta enpresentzat eta, baita ere, gure herriarentzat eta euskararentzat. Horra bosgarren sintoma: nekea.
Eta etorkizun beltza iragar liteke euskal kulturarentzat, euskal hedabideentzat eta euskalgintzarentzat, oro har. Krisi orokor honek utziko duen gastu orokor itzelak erran nahi du diru-laguntzak murriztuko direla, eta litekeena da publizitate sarrerak ere urritzea. 2008ko krisi ekonomikotik burua altxatzen hasi berritan, orain datorkiguna suntsitzailea izan liteke.
Eta herri baten arnasa bere hizkuntza baldin bada, laster ohartuko gara seigarren sintomak ere jo duela Euskal Herria, hala nola arnasteko zailtasuna daukala. Hain zuzen ere, euskara bera bigarren mailakoa dela bistaratzen ari da krisi hau, norbaitek sekula dudarik izan bazuen. Hainbat erakunde publikok lehenetsi dute informazioa erdaraz ematea, edo euskarazko itzulpena gerorako utzi eta nahi duenari eskatu diote idatz dezatela mezu bat, euskarazko dokumentua jaso dezaten. Buruan ditugu, besteak beste, Bizkaiko Foru Aldundiaren dokumentu bat, Nafarroako Gobernuko jakinarazpen bat edota Ertzaintzaren ohar bat deskofinamenduari buruz, euskarazko bertsiorik ez zeukana. Informazio garrantzitsuak eta funtsezkoak emateko ez badu balio, zer aitortza mota egiten zaio euskarari?
Konfinamendua da, halaber, harreman sozialak mugatzea. “Etxealditik euskaraldira” ekimena antolatu dute, bai, etxeko hizkuntza ohituretan eragiteko asmoz. Baina, etxe anitzetan, familiako kide bat bederen erdalduna baldin bada, etxe horretako komunikazio hizkuntza bakarra edo nagusia erdara da. Etxe horretan bizi den euskaldunak edo bizi diren euskaldunek kanpora joateko aukerarik ez badute edo beren lagunekin ez badira biltzen, euskararekin duten harremana txikiagoa da –eta, hori, kontuan hartuta erabilera orain arte ere zein apala den– eta, beraz, euskara gutxiago erabili da.
Zorionez, konfinamenduak Interneten aroan harrapatu gaitu eta konektatuta bizi gara: klaseak jarraitu daitezke (nola edo hala) saretik, beraz, euskara entzun eta erabil liteke; bideo-deiak egin litezke, poteo digitalak… Horrek eman lezake euskarari leku gehiago uzteko aukera. Baina, erne! Sarea da, baita ere, Whatsapp eta Telegram, Twitter eta Facebook, Snapchat eta Instagram… Eta tresna horietan (lehen bietan bereziki) trafiko ikaragarria izan da, batez ere konfinamenduko lehen egun eta asteetan. Memeak barreiatu dira sua egun haizetsuetan bezain laster. Audioak, bideoak, marrazkiak… gisa orotako txisteak heldu zaizkigu gure telefonoetara, eta lagunei bidali dizkiegu. Hain da erraza heltzen zaigun halako mezu bat gure kontaktuei berriz bidaltzea… Baina… gehien-gehienak erdaraz. Tresna horien bitartez ere ahuldu digute euskara, indartu espainola eta frantsesa. Eta ez da bakarrik hizkuntza kontu bat; Sevillatik Madrilera, Zaragozatik Bilbora, Donostiatik Santanderrera, Salamancatik Bartzelonara edota Paristik Bordelera, Lilletik Marseillara edo Dijonetik Baionara dabiltzan mezu horiek ere mapa fisiko, mental, linguistiko eta kultural bat eraikitzen dute.
Gure herriaren ardatzak, lehendik arras ahulak zirenak, erabat inarrosi ditu koronabirusaren krisiak. Eta, bai, gutxienez sei sintoma dauzka herri honek:
Beraz, bai, Covid-19a dauka Euskal Herriak, eta bete-betean jo du. Egoera larrian dago. Ea ez den hiltzen.
Dena den, zerbait ikasteko balio izan beza krisi honek. Eta ikus dezagun zein diren sintoma horien sendabideak.
Arnasteko zailtasuna sendatzeko, euskarari eman behar zaio arnasa. Ikusi dugu nondik datorkigun erdara era masiboan. Itogin batzuk tapatzea gehiago kostako zaigu, baina beste batzuetan, errazago izan liteke. Mugatu ditzagun mezularitza aplikazioetatik eta sare sozialetatik zabaltzen ditugun erdarazko meme eta abarrak. Eta sor ditzagun euskarazkoak. Erdarazko bat heltzen bazaigu, Espainiaren edo Frantziaren ikuspegitik kanpo badago eta gustatu bazaigu, har dezagun tarte bat euskaratzeko. Komunika dezagun sare sozialetan euskaraz, euskaldundu dezagun Instagrameko gure haria.
Karkaxaren ekoizpenak ematen digu arnasteko zailtasuna. Beraz, karkaxa hori mugatu behar dugu. Ikus-entzunezkoetatik sartzen zaigu erdara gogor. Herri gisa, lehentasuna da euskara izatea kontsumitzen ditugun ikus-entzunezkoen hizkuntza ardatza. Eta badugu eskarmentua bikoizketetan edo azpitituluak egiten. Sormenean ere bai. Falta dira baliabideak. Herri honen giderrak eskuan dituztenek ez badizkiote euskarari baliabide horiek ematen, ez dute herri hau maite, ez dute euskara bizi bat nahi, ez dute Euskal Herri euskaldun bat nahi. Eta hala ez bada, eman diezaiotela euskarari zinezko lekua. Baita administrazioaren komunikazio hizkuntza gisa eta beste alor guztietan ere.
Nekea sendatzeko, euskal kultura lagundu behar da. Eta laguntza hori ez da ulertu behar alferrikako gastu bat bezala, baizik eta inbertsio errentagarri bat bezala. Kultura ere aberastasun sortzaile da, kultura herri baten dinamismoaren ardatza da. Hori horrela ulertzen badute, kultura egoera prekariotik ateratzeko neurriak hartu behar lituzkete. Eztul lehorrik gabeko herri bat da idazleei liburuak idatzi eta zabaltzeko aukera ematen dien herri bat, kantariak eta musika sustatzen dituen herri bat, bertsolariei eta antzerkilariei plazak ematen dizkien herri bat.
Eztula, nekea eta arnasteko zailtasuna gainditu dituen herriak aiseago sendatuko du gihar edo artikulazioetako mina. Euskaraz bizi den herriak, euskal kultura ardatz duen herriak, bere sareak sendoago izanen ditu, muga administratiboen gainetik. Hala ere, horrekin ez da aski. Indarra egin behar da antolaketa administratibo suntsitzaile horren aztaparretatik askatzeko. Euskal Herriaren herri ikuspegia duten eragileen ardura da ez egotea antolaketa horren menpe, eta egin beharreko indarra egitea Euskal Herriaren osotasuna egunero eta beti kontuan hartzeko. Lana da, baina hori gabe, ez dago herririk, kirolik gabe giharrak garatzerik ez dagoen bezala.
Eta sukarra nola sendatu? Nola haizatu frantses eta espainol polizia eta militarrak? Nola suntsitu gure herriaren erdian jartzen dizkiguten harresiak? Sukarra sendatzea da independentzia lortzea. Baina beste sintoma horiek guztiak gainditzeko indarra baldin badugu, eta indar hori lortzeko lan egiten badugu buru-belarri, sukarra gainditzetik hurbilago izango gara.
Eta Orain zer? Gure etorkizuna